آیا بین نقد و ارزیابی عملکرد یک فرد -مثل نحوه‌ی تدریس یک استاد یا عملکرد یک مسئول- با «غیبت» کردن از او تفاوت وجود دارد؟
هر چه از عیوب مخفی مومن باشد، که او را ناراحت کند، از موارد «غیبت» است..[۱] [۲]
[۱]. بهجت فومنی، استفتائات، ج ۴، ص ۵۶۰، س ۶۴۶۷٫
[۲]. لازم به ذکر است برای غیبت دو تعریف وجود دارد در اینجا یکی از آن دو بیان شده است.
در چه مواردی «غیبت» کردن جایز است؟
– متجاهر به فسق، یعنی کسی که آشکارا و علنی گناه می‌کند که «غیبت» کردن از او در همان گناه جایز است؛
– «غیبت» کردن مظلوم از ظالمی که بر او ظلم کرده، نسبت به آن ظلم؛
– در مورد مشورت که اظهار عیب به قصد نصیحت مشورت‌کننده، در حدّی که نصیحت محقّق شود، جایز است؛
– «غیبت» بدعت‌گذار در دین و کسی که موجب گم‌راهی مردم می‌شود؛
– «غیبت» برای اظهار فسق شاهد، یعنی اگر کسی که شهادت می‌دهد فاسق است، «غیبت» او به اظهار فسق او، برای آن‌که به شهادت او حقّی ضایع نشود، جایز است؛
– «غیبت» کردن از شخصی برای دفع ضرر از جان یا عرض یا مال آن شخص؛
– «غیبت» کردن از گناه‌کار به قصد بازداشتن او از آن گناه، در صورتی که به غیر آن بازداشتن او ممکن نباشد.[۱]
[۱] وحید خراسانی، استفتائات پایگاه اطّلاع‌رسانی، س ۴۹۰٫
روایت از حضرت صادق علیه السلام است که می فرماید:
«النَّظَرُ سَهْمٌ مِنْ سِهَامِ إِبْلِیسَ مَسْمُومٌ وَ کَمْ مِنْ نَظْرَهٍ أَوْرَثَتْ حَسْرَهً طَوِیلَهً.»
کافی، ج ۵، ص ۵۵۹
نظر کردن [به نامحرم] تیری مسموم از تیرهای شیطان است و چه بسیار نگاهی که حسرتی طولانی به جا می‌گذارد.
عَنْ ابی بَصیرٍ قالَ: کُنْتُ أُقْرِئُ امْرَأَهً کُنْتُ أُعَلِّمُها الْقُرْآنَ، فَمازَحْتُها بِشَیْءٍ. فَقَدِمْتُ عَلى أَبی‌جَعْفَرٍ علیه السلام فَقالَ لی: أَیَّ شَیْءٍ قُلْتَ لِلْمَرْأَهِ؟ فَغَطَّیْتُ وَجْهی. فَقالَ: لاتَعودَنَّ إلَیْها.
ابوبصیر می‌گوید: به زنی خواندن و قرائت قرآن را آموزش می‌دادم، پس با او به کلامی شوخی نمودم. پس از آن بر امام باقر علیه السلام وارد شدم، حضرت به من فرمودند: چه چیز به آن زن گفتی؟ (ابوبصیر گوید:) من رویم را پوشاندم. پس حضرت فرمودند: به نزد آن زن بازنگرد[۱].
وسائل الشّیعه، ج ۲۰، ص ۱۹۸، ح ۲۵۴۱۹ (به نقل از اختیار معرفه الرّجال، ص ۱۷۳، ح ۲۹۵)
[۱] توجّه داشته باشیم که ابوبصیر از بزرگان اصحاب ائمّه علیهم السلام بوده و در مورد برخورد با نامحرم جوانب را می‌سنجیده است، ولی با این حال با اتّفاق افتادن این واقعه، امام او را از ادامه دادن امر پر فضیلت آموزش قرآن باز می‌دارد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرموده‌اند:
«إیّاکُمْ وَ الْغِیبَهَ؛ فَإنَّ الْغِیبَهَ أَشَدُّ مِنَ الزِّنی. إنَّ الرَّجُلَ یَزْنی [وَ یَتوبُ] فَیَتوبُ اللهُ [عَلَیْهِ] و إنَّ صاحِبَ الْغِیبَهِ لایُغْفَرُ لَهُ حَتّى یَغْفِرَ لَهُ صاحِبُه.»
کشف الرّیبه، ص ۶
از «غیبت» دوری کنید، چرا که عقوبت آن از زنا شدیدتراست[۱]. چه‌بسا شخص آلوده به زنا توبه می‌کند و خدا او را می‌آمرزد، ولی شخص «غیبت»کننده تا وقتی «غیبت»شونده وی را نبخشد، خداوند او را نمی‌آمرزد.
[۱] گفتنی است اشدّ بودن «غیبت» از زنا، از جهتی است، نه از تمام جهات. به‌طور کلّی باید در نظر داشت که در بسیاری از موارد اگر عملی با عمل دیگر مقایسه و سنجیده می‌شود، منظور این است که از جهتی یا برخی جهات خاص، آن عمل شدیدتر یا برتر از دیگری است؛ نه آن‌که همواره از تمامی جهات یکی نسبت به دیگری رجحان یا شدّت دارد. چه‌بسا بی‌توجّهی به این نکته خصوصاً هنگامی که این نوع روایات را برای دانش‌آموزان بیان می‌کنیم، برداشت‌های ناصواب و عواقب سوء تربیتی درپی داشته باشد.
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمودند:
«مَنْ مَشى فی عَیْبِ أَخیهِ وَ کَشْفِ عَوْرَتِهِ، کانَ أوَّلُ خُطْوَهٍ خَطاها وَ وَضَعَها فی جَهَنَّمَ وَ کَشَفَ اللهُ عَوْرَتَهُ عَلَى رُؤوسِ الْخَلائِق.»
بحار الأنوار، ج ۷۳، ص ۳۶۷ (به نقل از ثواب الأعمال، ص ۲۸۸)
هرکس قدمی در (یافتن) عیب برادر مسلمان خویش بردارد و عیب او را فاش سازد، [یعنی اندک تلاشی برای بر ملا کردن عیب او انجام دهد] اوّلین قدمی که در روز قیامت برمی‌دارد، به سوی جهنّم است و خدا در میان انبوه مردم، عیوب پنهانی او را فاش می‌کند.
از امام صادق علیه السلام روایت است که رسول‌خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:
«الْغیبَهُ أَسْرَعُ فی دینِ الرَّجُلِ الْمُسْلِمِ مِنَ الْأَکِلَهِ فی جَوْفِه.»
الکافی ۲، ص ۳۵۶-۳۵۷، ح ۱
اثر «غیبت» در تخریب دین فرد مسلمان از بیماری خوره در بدنش، سریع‌تر و فوری‌تر است.
«یا أَیُّها الَّذینَ آمَنوا … لایَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُموهُ.»
سوره حجرات (۴۹)، آیه ۱۲
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! … نباید برخی از شما از برخی دیگر «غیبت» کنند. آیا هیچ یک از شما دوست دارد گوشت برادر مرده‌اش را بخورد؟! البتّه از آن کراهت دارید.
چشمام رو که باز کردم و ساعت رو دیدم باورم نشد؛ ما خواب مونده بودیم!
نفهمیدم چی شد که از زمانی که من و خانمم چشم باز کردیم تا زمانی که آماده شدیم و با هم از در خارج شدیم، پنج دقیقه هم طول نکشید …
آخه واقعاً خیلی دیر شده بود؛
هم من باید سر وقت به مدرسه می‌رسیدم و هم خانمم … خانمم هم معلمه؛
