یادداشت ۴: اجتهاد، امری تخصصی (۴)

سخن بر سر مشکلات و سختی های فهم دستورات الهی از مضامین دینی بود، که فقیه و مرجع تقلید در واقع شخصی است که با روش و فرآیندی عقلایی و عقلانی بر این مشکلات و سختی ها فائق آمده، و حکم شریعت را از مضامین دینی استنباط می‌نماید.

عنوان نخست این بحث یعنی نحوه ی بیان احکام شریعت به اتمام رسید. حال نوبت عنوان بعدی در این باب است:

نحوه ی دسترسی به بیانات شارع در گذر زمان

کسی که اندک آشنایی با قرآن کریم داشته‌باشد، در می‌یابد که استنباط تمامی احکام و فروعات از ظاهر آیات قرآن کریم، کاری ناشدنی و نیازمند به رجوع به مبیّن قرآن؛ یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام است، چراکه در ظاهر قرآن کریم، علاوه بر اینکه جزئیات و فروعات احکام دین برای غیر معصوم علیه السلام دست یافتنی نیست، شناخت مخصصات و استثنائاتِ عموم‌هایی که در قرآن آمده است و نیز ناسخ برخی آیات و تشخیص آن از منسوخ برای ما بدون مراجعه به سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه علیهم السلام ممکن نیست.

بدین ترتیب لازم است به سراغ روایات اهل بیت علیهم السلام برویم، که این روایات در گذر از تاریخی در حدود دوازده قرن به دست ما رسیده و برای اطمینان به این‌که آیا این روایت به همین الفاظ یا مضامین از امام علیه السلام بیان گشته، نیاز به بررسی هایی است که نیازمند تخصص و ممارست است. برخی از این موارد را در زیر برمی‌شماریم:

1. بررسی های لازم در ناحیه ی اثبات صدور روایت

یکی از سختی های دسترسی به حکم الله و دستورات اهل بیت علیهم السلام، آن است که ما از کجا بدانیم این مضمون که در فلان کتاب روایی آمده، از امام معصوم علیه السلام صادر شده است؟ در این‌جا چند سوال مطرح است، که شخص جستجوگر برای دست‌یابی به دستور الهی، لازم است جواب‌های روشن و عقلانی و عقلایی برای آن داشته باشد:

• برخی از کتب روایی اکنون به دست ما رسیده است، حال آیا تمام آن‌چه در این کتب روایی آمده است مقبول است و می‌توان برای دستیابی به دستورات دین بدان استشهاد نمود و در پیشگاه الهی نسبت به عمل به مضمون آن، معذور بود و حجت داشت؟
• یا آن‌که لازم است به نحوی به صدور مضمون روایت از معصوم علیه السلام اطمینان حاصل نماییم؟
• و یا آن‌که علاوه بر خبرهای اطمینانی، می‌توان به خبرهای شخص راست‌گو و ثقه عمل نمود، ولو آن‌که اطمینان نداشته باشیم؟

پس از آن‌که سوالات فوق با جواب‌های عقلانی و عقلایی پاسخ خویش را برای شخص مراجعه کننده به متون دینی یافت نمود، سوالات دیگری نیز باید پاسخ داده شود:

1. برای اطمینان به صدور، چه چیزهایی لازم است بررسی شود؟ آیا ثقه بودن روایت‌گران در تمام سند روایت کافی است یا نیازمند شواهد دیگری است؟ آیا می‌توان در خبرهایی که سند ندارند، یا سندشان ناقص است یا افراد ناآشنا در آن‌ها است یا حتی افرادی که ضعیف شمرده شده‌اند در سندشان موجود است، به صدور مضمون با قرائنی دیگر مطمئن شد؟ آن‌گاه آن قرائن چیست؟
2. آیا برای شناخت شخص ثقه و راستگو از یک سو و ضابط و کم خطاکار بودن در نقل از سوی دیگر رجوع به کتب رجالی کافی است؟ در مورد این سوال توجه به دو نکته ضروری است:
   1. در این‌که این مضامین از امام علیه السلام نقل شده است، علاوه بر راستگویی راویان، لازم است میزان خطاهای ایشان در نقل نیز بررسی شود، چراکه ممکن است راوی خاصی با آن‌که شخصی با تقوا و راستگوست، اما در نقل خویش خطاهای فراوان و بیشتر از معمول افراد داشته باشد.
   2. در کتب رجالی موجود، اسم بسیاری از راویان حدیث و نگارندگان کتب حدیثی -که خیلی از کتب آنها به دست ما نرسیده است- موجود است و بعضا اطلاعاتی در مورد راویان در آنها یافت می‌شود. اعتبار برخی از این کتب رجالی محل بحث و گفتگو است. همچنین بحث است که آیا می‌توان بی چون و چرا کلام شخصی که قدح و مدح راویان می‌کند را پذیرفت، یا این امر منوط به شرایط و ضوابطی خاص است؟

بعد از پاسخ به این سوالات بنیادین، حال کار اصلی آغاز می‌شود و آن تمییز روایاتی که برای شناخت حکم الهی قابل قبول است با روایاتی است که نمی‌توان بدان‌ها برای حکم الله استشهاد نمود.

اینجاست که آگاهی به علم رجال و درایه از یک سو و مباحث اصول فقه از سوی دیگر لازم است و شخص بعد از آن باید با آگاهی از مضامین کتب رجالی و ممارست نسبت به رجوع به آن و همچنین با آگاهی به مضامین روایات مختلف نقل شده از یک راوی و فحص از آن و کنار هم نهادن قرائنی که از سوال‌های فوق به دست آمده، روایاتی را که می‌تواند بدان‌ها استشهاد کند را جدا سازد.

این بخشی از کار در ناحیه صدور روایات است. فقیه باید بتواند تحلیلی درست از روایاتی که با ضوابط کلیِ به دست آمده از پاسخ به سوال‌های فوق قابل استشهاد نیست، ارائه دهد و نشان دهد که چرا آن‌ها در نظر او دخیل نیست و چرا می‌تواند از آن‌ها صرف نظر کند یا در طرف مقابل چگونه ممکن است همین روایات غیرقابل استشهاد جلوی او را در برخی نظرها بگیرد.