یادداشت ۲: اجتهاد، امری تخصصی (۲)
تخصص به جهت موجود در فهم احکام الهی در متون دینی
این مشکلات که علاوه بر گستردگی قوانین شریعت است، به صورت کلی می تواند به دسته تقسیم گردد:
- نحوه‌ی بیان احکام شریعت توسط معصومین علیهم السلام
- نحوه‌ی دسترسی به این بیانات در گذر زمان
- مضامین موجود در این و تعارض‌های بین آنها
شناخت احکام دین نیازمند شناخت شرایط گفتارهای حضرات معصومین علیهم السلام
همان‌طور که بیان کردیم، احکام دین به صورت قوانین مدون به دست ما نرسیده است. احکام دین اسلام به صورت بیان‌ها و گفتارهایی در رخدادهای روزانه بیان شده و برخی از آن در عمل به افراد نشان داده شده و آن عمل برای افراد غیرحاضر نقل گردیده است.[۱]
این نقل‌ها چه در فضاهای گفتگوهای علمی آن دوران و چه در فضاهای رخدادهای عام و خاص روزانه و چه در قالب پرسش از حکم شرعی، تحت شرایط مختص آن فضاهای علمی و آن رخدادها و همچنین شرایط موجود اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و جغرافیایی قابل فهم است؛ بنابراین شان نزول آیات و فضای صدور روایات، در دستیابی به مرادات معصومین علیهم السلام و یافتن حکم شریعت، نقش مهمی را ایفا می‌کند.
برخی از موارد مؤثر در فهم احکام دین از قرآن و بیانات معصومین علیهم السلام (گرچه مثال در ارائه تصویر واضح تر از بحث تاثیر شگرفی دارد، اما به دلیل آن‌که در هر مثال واقعی شرعی جوانب متعدد دیگری دخیل است، در بسیاری از موارد از ارائه مثال خودداری شده است):
- شأن نزول آیه: اینکه آیه‌ی قرآن در چه واقعه ای بر پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم نازل شده است، تأثیر به سزایی در فهم معنای آیه دارد و جلوی برخی معانی احتمالی را می‌گیرد و خود، فهم جدیدی از آیه پدید می‌آورد.
- فضای صدور روایت از جهت فضای سیاسی: گاه نظرات فقهی علمای اهل سنت، با توجه به نزدیکی آنها به حکومت و همچنین پشتیبانی از فضای فکری که غصب خلافت معصومین علیهم السلام در جامعه برای آنها پدید آورده بود، سبب می‌گشت معصومین علیهم السلام نتوانند حکم اصلی و واقعی شریعت را به صراحت بیان کنند. این امر با توجه به خطراتی که از لحاظ جانی برای خود امام علیه السلام و شیعیان به وجود می‌آورد، به انحاء ذیل در بیان حکم شریعت خود را نشان می‌داد:
الف) امام علیه السلام به جهت حفظ جان خویش و شیعیان اطرافشان، از بیان حکم واقعی اباء نموده و تقیه می‌فرمودند و حکم را مطابق با حکم اهل سنت بیان می‌داشتند.
ب) امام علیه السلام در موقعیتی قرار داشتند که جانشان ایمن بود، اما حکم را برای شیعیانی بیان می‌داشتند که در شرایط آنها موقعیتی بود، که اگر مخالف حکم اهل سنت رفتار می‌کردند، خطراتی برای ایشان در پی داشت. لذا به ایشان برای انجام وظیفه، حکمی را بیان می‌فرمودند که او باید در شرایط تقیه آن‌گونه رفتار می.(مانند شرایط جناب علی بن یقطین و دستورات خاص ایشان از جانب امام علیه السلام)
موارد دیگری از قبیل این بیانات میتوان مطرح کرد که مجال واسع‌تری از این نوشتار می‌طلبد.
- فضای صدور روایت از جهت فضای علمی: همان‌طور که گذشت، فضای فکری جامعه‌ی آن زمان در جهت شناخت احکام دین اسلام، در سمت و سویی بود که علمای اهل سنت تبیین می‌کردند. در این شرایط بیان حضرات معصومین علیهم السلام ناظر به این فضا بوده و این فضای فکری سبب می‌شود که قرینه ای پدید آید که بیانات ایشان به گونه ای دیگر فهم شود.
برای توجه به این مطلب کافی است که برخی برنامه های تلویزیونی که مربوط به سال‌های گذشته است را مرور کنیم؛ در این گونه موارد به خوبی در می‌یابیم که شخصی که نسبت به رخدادها و فضای فکری آن زمان توجه نداشته باشد، متوجه مقصود اصلی محتوای آن برنامه‌ها نمی‌شود.
- فضای صدور به جهت جغرافیایی: اینکه معصوم علیه السلام این فرمایش خود را در کدام نقطه از مملکت اسلامی بیان فرموده اند، گاه سبب می‌شود که مطلبی خاص از روایت دانسته شود یا از فهم معنایی از روایت جلوگیری کند.
شناخت این فضاهای نزول و صدورِ آیات و روایات، نیازمند تتبّع در شواهد تاریخی، جغرافیایی، روایی، فقه اهل سنت و … است، که علاوه بر نیازمندی این تتبع به آموزش و ممارست، احتیاج به زمان ویژه و فراغتی دارد، که کار را کاملا تخصصی و از عهده‌ی همگان خارج می کند.
[۱] اینکه قوانین دین به صورت قانون مدون کنونی یک سره و یکباره در جامعه طرح نشده است, اولا به جهت شرایط اجتماعی روزگار جاهلیت بوده است و ثانیا تغییر در نگرش و رفتار نیازمند تدریج و زمان است. تفصیل این مطلب در جای خود قابل پیگیری است.
دیدگاه خود را ثبت کنید