سخن بر سر مشکلات و سختی های فهم دستورات الهی از مضامین دینی بود، که فقیه و مرجع تقلید در واقع شخصی است که با روش و فرآیندی عقلایی و عقلانی بر این مشکلات و سختی ها فائق آمده، و حکم شریعت را از مضامین دینی استنباط مینماید.
عنوان نخست این بحث یعنی نحوه ی بیان احکام شریعت به اتمام رسید. حال نوبت عنوان بعدی در این باب است:
سخن بر سر مشکلات موجود در فهم متون دینی و لزوم تخصّص برای دستیابی به مراد شارع بود. عنوان نخستی که بحث را در رابطه با آن آغاز نمودیم، شرایط نزول آیات و صدور گفتار حضرات معصومین علیهمالسلام بود.
در مورد شأن نزول آیات و فضای صدور روایات، مختصر بیانی صورت گرفت. یکی دیگر از مباحثی که به شرایط نزول آیات و بیانات حضرات معصومین علیهم السلام باز میگردد، بحث لغت عرب و معنای آن در زمان نزول آیات و صدور روایات است.
الفاظ و لغات عرب در پهنهی جغرافیایی و در طول تاریخ دستخوش تغییرات شدهاست. بنابراین آشنایی با لغت برای فهم کلام امام علیهالسلام تنها به معنای مشهور و امروزی لفظ برنمیگردد.
به عنوان نمونه به چند مورد کلی در نقش فهم معنای لغوی در زمان و مکان نزول کلام الهی و صدور کلمات معصومین علیهمالسلام، اشاره میکنیم:
به طور خلاصه، گستره ی جغرافیایی زمان صدور روایات و هم چنین گستره ی زمانی صدور روایات (چیزی در حدود سه قرن از زمان بعثت پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم تا غیبت صغرای حضرت صاحب الزمان علیه السلام و عجل الله تعالی فرجه الشریف) سبب میشود که فهم معنای لغات و ترکیب های ادبی روایات، نیازمند دقتی فزونتر از یادگیری زبان عربی و مراجعه به کتب لغت باشد.
به این مطلب باید بحث گذر زمان در نقلهای راویان را نیز افزود و در کنار آن به دگرگونی معنای برخی لغات در زمان کنونی نسبت به معنای زمان صدور، توجه لازم را داشت، تا غفلت از آن سبب نشود که معنای امروزی را به کاربرد آن زمان نسبت دهیم.
شاید بد نباشد اشاره ای نیز به نکته ای بنیادیتر داشته باشیم تا تخصصی بودن اجتهاد و فهم مرادات شارع از متون دینی بیشتر آشکار شود.
آن نکته این است که آیا لغت نامه ها و معانی نگاشته شده ی الفاظ در آن، صد در صد قابل اتکا و اعتماد است و به اتکای بدان میتوان گفت که ما معنای درست کلام امام علیه السلام را دانسته ایم؟ به خصوص آنکه جمع کنندگان این لغت نامه ها خود دارای گرایشات عقیدتی و فقهی خاص خویش بوده و احتمال دخالت دادن آن در معنای ذکر شده را هم میدهیم. آیا خبره و آگاه بودن ایشان به استعمالات عرب برای قبول حرفشان کافی است یا باید ایشان را ثقه و راستگو نیز بدانیم؟ یا آنکه بالاتر رویم و بگوییم چنانچه در معنای لغتی از بیان این لغت نامه ها اطمینان حاصل نشد، نمیتوان با اتکای بدان، حکم الهی را فهم کرده و مبنای عمل قرار دهیم؟
این نکته ی بنیادین در «اصول فقه» مورد توجه و بحث مجتهدین قرار میگیرد و با مبانی عقلانی و عقلایی بر سر آن گفتگو میشود. ما نمیخواهیم به نتیجه ی آن بپردازیم، تنها غرض آن بود که نشان دهیم حتی در وادی لغت چه از نظر دیدگاههای کلان و بنیادی و چه از نظر دیدگاههای خرد و جزئی، نیازمند کار تخصصی و تحقیقی و ممارست نسبت بدان هستیم و اینگونه نیست که بتوان با یادگیری اندکی زبان عربی و سپس مراجعه به لغت نامه، فهمی درست از تمام مقاصد دین به دست آورد.
این مشکلات که علاوه بر گستردگی قوانین شریعت است، به صورت کلی می تواند به دسته تقسیم گردد:
همانطور که بیان کردیم، احکام دین به صورت قوانین مدون به دست ما نرسیده است. احکام دین اسلام به صورت بیانها و گفتارهایی در رخدادهای روزانه بیان شده و برخی از آن در عمل به افراد نشان داده شده و آن عمل برای افراد غیرحاضر نقل گردیده است.[۱]
از زمان معصومین علیهم السلام تا کنون، شیعیان با مراجعه به عالمان دین، دستورات الهی را در زمینه های مختلف زندگی، آموخته اند.
این فرآیند از یک سو مربوط به عالمان دین است که آنها با کوشش عقلانی خویش سعی در یافت و برداشت احکام الهی از متون دینی و ضوابط عقلی داشته اند و این کار را «اجتهاد» خوانده اند و از سوی دیگر مربوط به شیعیانی است که خود پای در این وادی ننهاده اند و برای فهم احکام دین، به گفتارهای آن مجتهدین گوش فرا داده و با پرسش از ایشان راه خود را در عمل به فرامین خداوند متعال پیدا نموده اند؛ که از این مراجعه تعبیر به «تقلید» شده است.
